سال هاي آغازين دهه هفتاد، ساكن كوي دانشگاه تهران بودم. تصور كنيد جواني بيست ساله كه هشت نه سال اول زندگي اش را در روستا بوده و بعد در شهري سنتي چون قزوين بزرگ شده حالا وارد محيطي شده چون كوي دانشگاه تهران. درست كه اين كوي در محيط بسيار بزرگ و شهري چون تهران قرار داشته و دارد اما خودش در وجه محدود، متشكل از آدم هايي بود كه همگي زندگي چون من را داشته و به آن محيط پرتاب شده بودند. بله پرتاب. چرا كه تصور كنيد در وجه شخصي در قزوين براي خودم كسي شده بودم و تصور مي كردم داستان نويس بزرگي شده ام و بعد در تهران با رفتن به جلسات ادبي، خود را كوچك مي ديدم.
در اين ميان كسي بود كه براي اولين بار پيش از اين كه بدانم در كوي دانشگاه تهران ساكن است در يكي از جلسات ادبي كه در مجله اي معروف برگزارمي شد آشنا شدم. اين آشنا كه بعد دوست و آن گاه همراه شد در اولين نشست بسيار مدرن و امروزي به نظر رسيد. آن روزها هركسي تئوري بيشتري از بَر بود دانشمندتر و به قولي داستان‌نويس‌تر ديده مي شد. اين دوست از آن گونه دانشمندان و داستان نويسان بود كه "مرگ مولف" را خوب مي دانست و با "شكست زمان و روايت دايره اي" و ... بسيار همراه شده بود. در آن نشست اول چنان خوب توانست حرف بزند كه بسيار از خودم نااميد شدم كه اگر داستان نويس بايد اين ها را بداند پس من حرف "مفت" مي نويسم و آن چه مي نويسم "داستان" يا "قصه" نيست. كه البته بحثش مفصل است كه عده اي از شاگردان يكي از استادان به "داستان"نويسي ايمان داشتند و عده اي ديگر ضمن رد آن ديگران، "قصه" نويسي را توصيه مي كردند كه جاي آن در اين مقال نيست.
القصه اين دوست كه "زياد دان" بود وقتي كلمات گهربارش تمام شد، اشاره كرد كه آيا مي تواند از سيگار من بكشد يا نه. بعد تعارف كردم و بعد سيگار كشيد و بعد دودش به من هم خورد و همان جا ازش خوشم آمد.
بيرون از جلسه با هم "هم‌صحبت" شديم و همراه و بعد مشخص شد كه هر دو هم مسيريم و هر دو راهي كوي اميرآباد هستيم.
شب را جلوي يكي از ساختمان هاي آشناي دولبه كوي حرف زديم و حرف زديم و او از دانسته هايش گفت و گفت كه داستان بايد براساس اين معيارها نوشته شود و اگر اينگونه نباشد داستان نيست و آنچه پيشينيان داستان نويس ما در نسل هاي گذشته نوشته، داستان نيست و بايد داستاني ديگر نوشت.
ديروقت شده بود. رفتيم به اتاقش. داستاني خواند. هيچ نفهميدم از داستانش جز دستي كه قهوه اي را به طرف محبوبه اش مي گرفت و دستي ديگر كه پيپ مي كشيد و دهاني كه حرف هايي مي زد كه او بيرون از اتاق برايم گفته و من مدام حسرت خورده بودم كه اين چقدر مي داند!
آن وقت اين گذشت.
آن وقت ما با هم بيشتر آشنا شديم.
آن وقت پنجشنبه جمعه ها كه كوي غذا نمي داد قرار شد مهمان او باشيم و او غذايي خوب درست كند.
درست هم كرد؛ با كره محلي و نعناي خشك و آب دوغ و نان محلي و كشك سيرداغ خورده.
خورديم و حرف زديم. بعد من گفتم چقدر اين غذا به من چسبيد ياد روستاي زادگاه خودم افتادم. آن وقت او هم سر دلش باز شد. بعد گفت كه روستازاده است و چون روستايشان بعد از دبستان، مدرسه و دبيرستان نداشته راهي شهر شده و آنجا كار كرده و درس خوانده و كره محلي و نعناي خشك و كشك و سير و ... از روستا برايش رسيده.
بعد گفتم خب چرا اين ها را نمي نويسي؟
خنديد و گفت: نوشته ام. دارم.
گفتم خب برايم بخوان.
گفت بعدا.
بعدا هم گفت بعدا.
يك روز گفتم خجالت مي كشي كه روستايي هستي؟
گفت مگر نديدي وقتي اين طور تئوري ها را بلغور مي كنم چه تحويلم مي گيرند.
و من خنديدم و گفتم دقيقا برعكس تو، وقتي من داستان هاي روستايي و كارگري ام را مي خوانم با نگاه "عاقل اندر سفيه" جماعت روبه رو مي شوم كه دارند نگاه مي كنند به لباس هاي اتو نكشيده و كفش هاي پاره و بي واكس و ...
گفت: دقيقا.
اين دوست را نديدم.
بعد دوباره ديدم.
آن وقت آمد خانه ام. ديگر دانشجو نبودم. سربازي هم رفته بودم. ديگر دوران مجردي را مي گذراندم.
وقتي آمد و آن همه كتاب از نويسندگان ايراني را ديد، خنديد و گفت:‌ تو كه هنوز شهري نشدي؟
گفتم چي؟ شهري؟
گفت ها.
يك علامت سوال گنده در سرم و نگاهم و چشمانم و ...
گفت:‌ ها. ايراني ها كه نويسنده نمي تونن بشن. خارجي ها رو بخوون. ماركز. همينگوي. كالوينو. فاكنر و ...
گفتم:‌ خوانده ام.
گفت:‌ خب چرا باز تو كه اين ها را خوانده اي از نويسنده هاي ايراني، مي خواني؟
آن روز خيلي بحث كرديم كه اين ها هيچ منافاتي با هم ندارند و داستان، داستان است و ايراني و خارجي ندارد.
البته اندكي بعد كمي ترديد كردم. ديگر يك دهه از كتابخواني ام مي گذشت و با بسياري از نويسنده ها هم گفتگو كرده بودم و اين گفتگوها باعث شده بود چند بار در داستان هايشان بگردم دنبال سوال و همين و همين و همين ها باعث شدند بيشتر و بيشتر بدانم از آن ها.
بعد يك جاهايي ترديد كردم. ديدم "بارون درخت نشين" كالوينو را مي خوانم و ارتباط مي گيرم اما فلان رمان برگزيده سال كه چند جايزه هم نصيب خود كرده، برايم ناآشناست.
متوجه شدم "صد سال تنهايي" ماركز و "خشم و هياهو"ي فاكنر و ده ها كار ديگر را مي خوانم و متوجه مي شوم با تمام سختي شان، اما داستان فلان نويسنده اي را كه اتفاقا با هم در كوي دانشگاه بوديم نمي فهمم.
بعد ديدم همه آن داستان ها دنيايي به دنياي خيالم اضافه مي كنند اما داستان هاي ايراني اينطور نيستند.
هي به خودم نهيب زدم كه داري منحرف مي شوي.
بعد ديدم كه دارم پچ پچه مي كنم با خودم.
بعد ديدم كه دارم كلافه مي شوم.
بعد ياد همان دوست افتادم.
بعد بهش زنگ زدم. اولين سوالي كه پرسيدم اين بود: هنوز مي نويسي؟
گفت:‌ نه.
هم خوشحال شدم و هم ناراحت.
خوشحال شدم كه شكست خورده بود و ناراحت بودم كه اگر مي نوشت من بيشتر ارتباط مي گرفتم.
گفت: تلف شديم، رفت.
بعد من آمدم اينجا و اين ها را به گونه ديگري هم نوشتم. دوست داشتيد بقيه اين يادداشت را هم بخوانيد:
" آیا مقصودمان از ادبیات بومی ادبیاتی است که با عنوان شفاهی و یا نقل روایات مردمی می شناسیم؟ اگر این گونه است این ادبیات چگونه می تواند به ادبیات معاصر ما کمک کند تا جهانی شود؟ آیا جهانی شدن، اتوبوس، قطار یا هواپیمایی است که با سوار شدن در آن جهانی می شویم و در غیر این صورت خیر؟ شنیده ام برخی سینماگران می گویند اگر از برخی داستان های بومی و محلی استفاده کنیم جهانی می شویم. این به چه معناست؟ یعنی با استفاده از شخصیت ماه سلطان، ماه پیشونی یا فاطمه سلطان و... می توانیم جهانی شویم؟
بحث معرفی آثار کهن بحث دیگری است و ربطی به جهانی شدن ندارد. مثلا در "عزیز و نگار" که خودم کار کردم تمام تلاشم بر این بوده که این داستان فعلا در بحبوحه جهانی سازی نابود نشود وگرنه استفاده ای که می توان از آن برد در مرحله بعد است. ما هنوز به یک تفاهم نرسیده ایم که کدام تعریف ادبیات بومی است و کدام ادبیات منطقه ای و اقلیمی و... بنابراین وقتی توانستیم خلط میان ادبیات بومی و شفاهی را کنار بگذاریم و نگوئیم که با استفاده از داستان های بومی می توانیم به ادبیات جهانی برسیم آنگاه مبحث مان آغاز می شود.
اما بوم یعنی چه؟ اقلیم کجاست، منطقه، محل و... به چه معناست؟ برای من "بوم، محل و اقلیم" اینها بوده اند: روستای زادگاهم، منطقه رودبار الموت و بعد قزوین، بعد تهران و ایران. درواقع هر کدام به بخش ها و دوره های کودکی ، نوجوانی و دوره های زیستی دیگر و نیز مکان هایی که در آنها بوده ام تفکیک می شود. اینها برای من بوم یا منطقه هستند. حال چطور من این مصادیق را به خوبی می نویسم؟ چون با آنها نفس کشیده ام و می شناسم شان. مثلا وقتی روی روستای زادگاه خود متمرکز می شوم این شبهه ایجاد می شود که از نمودهای سنتی و بومی استفاده کرده ام. حال آنکه شخصیت های داستان های من شخصیت های امروزی هستند که بعضا با باورهایی درباره موجودات افسانه ای درگیر می شوند. چنین شخصیتی دارای فرهنگی خاص است که مخصوص اوست، در جایی زندگی می کند که حتی درختان مشخصی در آنجا رشد می کنند و وقتی شخصیتی را با ویژگی های اقلیمی آن محیط توصیف می کنم درواقع به یک محیط بومی دست یافته ام.
با نگاهی به ادبیات ایران چند نویسنده پیش ذهنم می آیند: صادق چوبک با داستان های جنوبی، بزرگ علوی به خاطر داستان های سیاسی، صادق هدایت به دلیل ترسیم انسانی درونگرا در بوف کور و گاه حتی آثاری بومی مثل سگ ولگرد، سیمین دانشور با سووشون، محمود دولت آبادی با جای خالی سلوچ و کلیدر، محمدرضا صفدری با داستان های جنوبی سیاسنبو و من ببر نیستم...، فرخنده آقایی با آثاری زنانه، رضا جولایی با قصه هایی درباره قاجاریه، محمد محمدعلی با نوشتن مرغدانی و بازنشستگی و خلق فضاهای کارمندی و تهران نشینی، منیرو روانی پور با داستان های جنوبی و... . چیزی که بعد از اینها به ذهنم می رسد این است که اینان دنیایی را خلق کرده اند که متعلق به آنهاست و آن را می شناسند.
به قول آنها که دلشان برای ایران می تپد، برای نوشتن داستان ایرانی باید ایرانی بود و در ایران تنفس کرد و برای نوشتن داستان جهانی باید انسان بود و همه مردم جهان را دوست داشت. این دوست داشتن اتفاق نمی افتد مگر اینکه هر کدام از ما در عین زندگی این زمانی و این مکانی فراتر از آنی باشیم که هستیم. ذات خود را فراموش نکنیم اما با مفاهیمی سروکار داشته باشیم که فراتر از محل، منطقه و قاره ما باشد و به مباحث بشری توجه کند.
گزاره "ادبیات بومی سکوی پرش ادبیات جهانی" مفهومی کلیشه ای و گویاست چون هم معنی آن معلوم است و هم به حد کافی نخ نما و دم دستی. متاسفانه در پس پشت ذهن کسانی که به این موضوع توجه دارند نگاهی ارباب منشانه و کدخداباشی وجود دارد که با تقسیم ادبیات به شهری و روستایی (بومی، منطقه ای، محلی و...) انگار دارند دو جنس بزرگ و کوچک را با هم قیاس می کنند. باید این اشتباه را کنار بگذاریم. ادبیات جهان ادبیات بومی بشر است.
ادبیات آمریکای لاتین و ادبیات روسیه و حتی ادبیات ترکیه و هند ادبیاتی جهانی بوده و هست. کلی نگری کار آدم های آسان طلب و سهل خواه است که یا خود جزئی نگر نیستند یا حوصله درگیری با این مباحث را ندارند. من با این حرف که "چون زبان فارسی مهجور است پس ادبیات ما جهانی نمی شود" موافق نیستم. خیلی از نویسندگان ما هنوز به دنیای اختصاصی خود (ادبیات اقلیمی وجودی خود) دست نیافته اند و اگر هم دست پیدا کرده اند تک اثره مانده اند.
وقتی اثر بومی جهان وطنی شود و با مفاهیم انسانی سروکار داشته باشد دیگر زبان مانع نیست. با وجود امکانات عصر ارتباطات این مسائل بهانه است. منصف باشیم. چند درصد ما حرفه ای می نویسیم؟ چقدر دلمان برای نوشتن می تپد و چقدر به حاشیه ها می پردازیم؟ چه میزان می خوانیم و تحقیق می کنیم؟ اینها همه بهانه است. ما هنوز با خودمان مشکل داریم. پیدا نکردن ناشر، مهجوریت زبان، توزیع بد، حذف توسط باندهای ادبی و... همه بهانه است و خودمان بهتر می دانیم که چقدر خود را به دامان نوشتن سپرده ایم؛ نوشتن به معنای زندگی. "