به ابتكار مجله «بخارا» جشن تولد هشتاد سالگى استاد رضا سيدحسينى در شب پنج‏شنبه 28 ارديبهشت ماه 1385 در تالار فريدون ناصرى خانه هنرمندان برگزار شد. تالار لبريز از مشتاقان اهل ادب و فرهيختگانى بود كه شلوغى خيابان‏ها و گرماى غروب دم كرده را به جان خريده بودند تا مهمان مجله بخارا و ميزبان رضا سيدحسينى باشند.

كمى از ساعت 18 گذشته بود كه استاد سيدحسينى با گام‏هايى استوار، عصازنان به همراه همسرشان خانم احترام تيمورپور وارد تالار شدند و در حاليكه به احساسات حضار پاسخ مى‏دادند و از ميان جمعيتى كه به احترام خدمات 60 سال گذشته او در تالار ناصرى اجتماع كرده بودند عبور كرد و در صندلى خود آرام گرفت. على دهباشى پشت تريبون قرار گرفت، و مجلس را چنين آغاز كرد:

بنام خداوند جان و خرد

با سلام خدمت دوستان و سروران گرامى‏

براى مجله بخارا امشب از شب‏هاى خاطره‏انگيز و ارجمند خواهد بود كه موفق شده است به مناسبت هشتادمين سالروز تولد استاد رضا سيدحسينى چنين مجلسى را بر پا كند.

پيش از بيان هر مطلبى به احترام خاطره فرزند از دست رفته آقاى رضا سيدحسينى و خانم احترام تيمورپور، بابك سيدحسينى كه دانش آموخته رشته فلسفه بود، خواهش مى‏كنم برخيزيد و يك دقيقه سكوت كنيم.

جمعيت حاضر در سالن برخاستند و به احترام بابك يك دقيقه سكوت كردند.

سپس دهباشى چنين ادامه داد:

امروز هشتادمين سالگرد تولد استادمان آقاى رضا سيدحسينى را بهانه كرديم تا او را در ميان خود بياوريم و به او بگوئيم كه حاصل يك عمر تلاش بى‏وقفه، نفس‏گير و مستمر او در عرصه ادبيات و فرهنگ ايران و جهان بى‏حاصل نبوده و سه نسل خود را وامدار او مى‏دانند. دهباشى خطاب به رضا سيدحسينى چنين ادامه داد:

استاد ارجمند آقاى سيدحسينى‏

ما دوستداران شما امروز در اينجا جمع شده‏ايم تا به شما بگوئيم كه عليرغم تفاوتها، گرايشات و تلقى‏هاى گوناگونى كه در عرصه فرهنگ و ادبيات يكديگر داريم اما در يك مطلب باهم سخن هستيم و آن اينكه از جمله با كتابها، مقالات و سخنرانى‏هاى شما بود كه ما شناسايى به ادبيات پيدا كرديم و اولين گامهاى آشنايى و بعد علاقمندى ما با قلم تواناى شما انجام شد.

آقاى سيدحسينى‏

اكنون پس از گذشت نيم قرن از تاليف يكى از كتابهاى مهم نقد ادبى در زبان فارسى يعنى «مكتب‏هاى ادبى» به قلم شما اين كتاب هنوز از مهم‏ترين منابع مورد مراجعه منتقدين و نويسندگان اين سرزمين است و هنوز همگى از اين كتاب بهره‏مند هستيم.

استاد ارجمند

كوشش‏هاى ماندگار شما در عرصه ادبيات و فرهنگ معاصر در زمينه‏هاى گوناگون فراموش ناشدنى است. كمتر نويسنده مهمى است كه در عرصه ادبيات اين سرزمين از خرمن دانش شما بى‏بهره مانده باشد.

عمرى را كه شما صرف خواندن آثار جوانان و هدايت و راهنمايى آنان كرديد هرگز فراموش نشده و نشانه‏اش حضور گروه كثير اين جوانان نويسنده و مترجم در اين مجلس است.

آنچه را كه ما علاوه بر دانش ادبى از شما آموختيم شيوه سلوك و رفتار زندگى بود. روحيه شما و طرز رفتار شما در برخورد با شرايط و انسانها همواره براى ما آموزنده بوده است. از شما آموختيم كه قلم را به اغراض شخصى آلوده نكنيم. از شما آموختيم كه همواره جاى اشتباه و خطا را در نوشته‏ها و گفته‏هايمان محفوظ بداريم. از شما آموختيم كه از «قطعاً» و «فقط همين است و بس» و «همين كه مى‏گويم درست است» استفاده نكنيم.

از شما آموختيم كه زياد بخوانيم و خوب بشنويم و همواره به دنبال مباحث جديد و نو در عرصه ادبيات باشيم. همچنين از شما آموختيم كه به ادب كهن زبان فارسى عشق بورزيم و سرچشمه‏هاى زبان فارسى را در متون مهم ادبيات اين زبان جستجو كنيم. شما به ما آموختيد كه براى خوب نوشتن، و تأثير گذاشتن در لا به لاى اين متون كهن غوطه بخوريم و گنجينه ذهنى خود با واژگان غنى اين ادبيات كهنسال غنى كنيم.

استاد ارجمند

مى‏دانيم كه در قبال يك عمر تلاش و قلم زدن و تدريس و كار و كار پاسخ در خور را دريافت نكرديد. اما تصور مى‏كنيم حضور ما يعنى سه نسل از بهره‏مندان آثار شما در اينجا بتواند به شما اين پيام را برساند كه چقدر هنوز جوان و محبوب هستيد و ما در آغاز راه چقدر خود را با شما صميمى و يكدل و آماده آموختن از شما مى‏دانيم.

سردبير بخارا سپس از استاد احمد سميعى سخن گفت و اينكه او به دليل سفر پيش‏بينى نشده نتوانسته است در اين مراسم شركت كند اما، پيغام خود را به صورت فيلم در يك نوار ويدئو ضبط كرده است. استاد سميعى در پيام خود كه بر روى پرده به نمايش در آمد چنين آورده بود:

سيدحسينى در جامعه مترجمان و مؤلفان شناخته‏تر از آن است كه به معرفى او نياز باشد. او بيش از شصت سال است كه ترجمه مى‏كند. نام او را در هر فهرستى از كتاب‏ها و مقالات معاصر بارها و بارها مى‏توان يافت.

شايد سالى در اين نيم قرن اخير نبوده است كه در بازار كتاب ترجمه‏اى تازه از او عرضه نشده باشد. همه ترجمه‏هاى او خلاق و بسيارى از آنها از امهات آثار ادبيات جهانى‏اند. سيدحسينى در ترجمه و در نوشته‏ها و مصاحبه‏هاى مطبوعاتى خود زبانى روشن، ساده، بى‏تكلف، دل‏نشين و در مواقع حساس استادانه و، به تعبير مورد علاقه خودش، درخشان دارد.

سيدحسينى از قلم بدستان صاحب سبك است و سبكش را مى‏توان با صفت سهل و ممتنع يا طبيعى و يا تفسيرناپذير متمايز ساخت. زمانى آن را سبك ژورناليستى - ادبى خوانده‏ام. از ژورناليسم، سادگى و سرزندگى و شادابى و از ادبى، فصاحت و متانت را در خود جمع كرده است.

آثار قلمى سيدحسينى را، سواى آنچه هنوز در ويترين‏هاى كتابفروشى‏هاست، در لابلاى مجلات، روزنامه‏ها، بساط كتابفروشى‏هاى خيابانى و سيّار هم مى‏توان سراغ گرفت. سيدحسينى، هر چند به هواى دل كار مى‏كند و بظاهر شايد اندكى سهل‏انگار هم به نظر آيد، بسيار دقيق و نكته سنج است. حوصله‏اى كه براى بازبينى چند هزار صفحه «فرهنگ آثار» شش جلدى نشان داده خارق العاده است.

اين رفيق اردبيلى ما، هم فارسى را از بسيارى از استادان زبان فارسى بهتر مى‏نويسد هم، بى‏آنكه عروض خوانده باشد، وزن شعر را به طبع و بى‏توسل به تقطيع راحت‏تر و بهتر از متوغّلان در عروض تشخيص مى‏دهد و هم مايه شعرى و شهد شاعرانه را در اشعار سنتى و نو با شمّى كم نظير احساس مى‏كند و بر مى‏كشد.

خلاصه اين دوست بسيار عزيز، ما كه قهر و دعوا و معارضه‏اش هم خوش و دلپذير است، لعبتى است كه در هر موقع و مقام و با هر آدميزادى به راحتى مناسبات انسانى و انس و الفتى خودرو و عارى از تصنع برقرار مى‏كند.

او پيش از هر چيز و بيش از هر چيز انسان است - از قماش انسان‏هايى كه راحت مى‏توان با آنان ارتباط برقرار كرد. درست در نقطه مقابل روشنفكر نمايان مردم گريز و ادا اصولى. تنها عيبى كه دارد - آن هم در سن و سال كنونى و در كشاكش با عوارض آن - اينكه به قول گيلك‏ها «شله ناخوش» است: هر وقت كسالتى هر چند جزئى پيدا مى‏كند، زياده مى‏نالد و اظهار تأسف و ناتوانى مى‏كند.

عمرش دراز و تنش سالم و روح و فكرش همچنان جوان و جوانتر باد!

سخنران بعدى بهاءالدين خرمشاهى بود كه از حضار به دليل حضورشان تشكر كرد و چنين گفت:

با سلام به محضر استادم و استاد بسيارى از همنسلان من يا نسل بعد از ما. جناب آقاى رضا سيدحسينى، و به حضور شما فرزانگانى كه غالباً از راههاى دور در اين محفل ساده اما شكوهمند شركت كرده‏ايد عرضم اين است كه در اين جهان و زندگى بشرى غالباً تلخ و شيرين و كام و ناكامى با هم است. خوب است اين بيت را از سلمان ساوجى برايتان بخوانم كه خودم تاكنون قولى نااميدانه‏تر از آن نشنيده‏ام:

ناكامى و رنج است همه حاصل دنيا

ور كام شود حاصل از آن نيز چه حاصل‏

واقعيت اين است كه جهان سراسر آكنده از رنج و شر و بدبختى نيست، به قول اميد بخش حافظ:

در كام جهان چو تلخ و شيرين به هم است‏

اين از لب يار خواه و آن از لب جام‏


سراسر تاريخ فرهنگ بشر فقط شوكران نوشاندنى به سقراط و اعدام ناحق ژاندارك و آتش زدن جور دانو برونو و ديگران يا دوختن لب و دهان فرخى يزدى يا ترور عشقى نبوده است. فقط بيش از هزار نفر مستقلاً يا مشتركاً جايزه نوبل را برده‏اند و امروز بيش از ده ميليون دانشمند طراز اول با كاميابى به فعاليتهاى علمى و آكادميك خود مشغولند در عرصه علوم انسانى و هنر اين تعداد را مى‏توان يكصد ميليون نفر تخمين زد. حال اشاره‏ام به زندگانى پر بار حضرت استاد سيدحسينى است. اگر از بد حادثه دل او و دلهاى ما داغدار سوك فرزندش شد، در عوض ناچاريم و نوعى واقع‏بينى است كه بگويم كارنامه علمى را سرشار و پر بار دارد. او مثل حافظ و بعضى ديگر از بختياران (فراموش نكنيم كه حافظ هم داغ فرزند بر دل داشت) در زمان حيات طيّبه‏اش، به اين كاميابى رسيد كه حاصل و محصول كارهاى علمى عديده‏اش را ديد. و در زمان حياتش به جاودانگى فرهنگى نايل آمد.

امروزه كسى كه مكتب‏هاى ادبى سيدحسينى را نخوانده باشد ناياب‏تر از كسى است كه ديوان حافظ را نخوانده باشد. او دو زبان مادرى دارد فارسى و تركى، چه تركى آذرى خودمان، چه تركى اسلامبولى، و علاوه بر اينها در زبان و ادبيات فرانسه نيز مقام شامخى دارد و در مرتبه‏اى فروتر از آن در زبان و ادبيات انگليسى.

يكى از عظيم‏ترين و ماندگارترين كارهاى مرجع كه در دو دهه اخير در ايران آغاز شده و انجام يافته است. فرهنگ آثار به سرپرستى استاد سيدحسينى و با همكارى بزرگانى چون استادان ابوالحسن نجفى، احمد سميعى و اسماعيل سعادت و جمع كثيرى از مترجمان فرانسه دان با دستيارى سركار خانم مهشيد نونهالى است. اين مرجع بيست هزار كتاب و ساير آثار فرهنگى را از سراسر فرهنگ بشرى معرفى مى‏كند. و نه فقط كتابهاى ادبى و رمان، هر كتاب مهمى در هر زمينه‏اى. جناب سيدحسينى با سرپرستى علمى خود و با مايه گذاشتن از شيره جانش اين اثر را تماماً در 6 جلد رحلى بزرگ با حروف ريز و صفحات سه ستونى و فهرستهاى لازم به سامان و پايان رسانيد. حتى چند جلد تكمله براى معرفى آثار فرهنگ ايرانى و اسلامى به سرپرستى جناب احمد سميعى به تأليف رساندند كه زير چاپ است. طبق ضرب‏المثل معروف كل الصيد فى جوف الفراء. همين يك اثر، جاودانه و جاودانه‏ساز است. امروز كه درباره اين كتاب تأمل مى‏كردم. اين قطعه كوتاه را سرودم:

خوشا فرزانه مردى نيك كردار

كه هم با ظلم و ظلمت كرده پيكار

از او مانده است بس آثار فرهنگ‏

و بر روى همه فرهنگ آثار

در پايان سخن از نستوهى و كوشايى جناب على دهباشى كه قهرمان بزرگداشت گرفتن و جشن‏نامه (حدود 40) و يادنامه تدوين و طبع كردن است بايد همه از صميم قلب سپاسگزار باشيم مردى با كمترين امكانات و بيشترين دستاورد و رهاورد علمى؛ 94 شماره كلك و 50 شماره بخارا و همكارى در تدوين و طبع و سردبيرى 10 شماره سمرقند بخشى از كارنامه پر بار است و سرپرستى بر ويرايش و تجديد طبع كليات آثار شادروان سيدمحمدعلى جمال‏زاده، و تصحيح و چاپ دهها اثر علمى (كف زدن پر شور حضّار). با درود بدرود.

در ادامه مراسم دهباشى از پيام‏هايى گفت كه دوستان و علاقه‏مندان استاد سيدحسينى از خارج و داخل كشور ارسال كرده‏اند. سپس از خانم مهشيد نونهالى همكار رضا سيدحسينى در «فرهنگ آثار» دعوت كرد كه به جايگاه بيايد: (متن كامل سخنرانى خانم نونهالى در شماره گذشته بخارا چاپ شده است.)

سپس دهباشى پيام آقاى عليرضا رئيس دانا مدير انتشارات نگاه را قرائت كرد. انتشارات نگاه تاكنون 12 اثر استاد سيدحسينى را به چاپ رسانده است.

استاد ارجمند آقاى رضا سيدحسينى‏

انتشارات نگاه در كنار ديگر علاقمندان شما هشتادمين زاد روز تولد شما را تبريك عرض مى‏كند.

ما مفتخريم كه شما در طى سى سال اخير بيشترين آثار خود را در اختيار مؤسسه ما قرار داديد تا بتوانيم حامل نشر پيام‏هاى ادبى و فرهنگى شما باشيم.

در سراسر اين سالها همكارى شما با ما هر روزش براى مؤسسه ما نويد بخش بوده و توسط آثار شما موفق شديم به ميان دوستداران و جوانان علاقمند به ادبيات برويم و حوزه فرهنگى خود را گسترش دهيم.

اينك مؤسسه انتشارات نگاه ضمن آرزوى تندرستى و بهروزى براى شما همچنان اميدوار است بتواند با نشر آثار شما و ديگر فرهيختگان در انجام خدمات فرهنگى خود گامهاى ارزنده‏اى بردارد.

با احترام‏

عليرضا رئيس دانا



در ادامه مراسم خانم دكتر ناهيد توسلى مدير مسئول و سردبير مجله فرهنگى و ادبى نافه در جايگاه قرار گرفت و گفت سپاس از دهباشى براى بزرگداشت‏ها و با اين اميد كه براى دهباشى بزرگداشتى در شأن او برگزار شود. او سپس گفت: «اهالى ادب، فرهنگ و هنر ايران وام‏دار و مديون مردى است سخت جدى و كوشا، با پشتى خميده از زحمت خوانش و نگارش ميراث ادبى، فرهنگى جهان براى شهروندان وطنش، وطنى، كه او هيچ گاه و در هيچ شرايطى وسوسه ترك اقامت در آن را به دل راه نداد. مردى با پشتى دو تا، نه تنها از اين همه سعى و كوشش و پژوهش براى حوزه ادب و فرهنگ و هنر اين جامعه؛ بلكه پشتى خميده از داغ درد سهمگين از دست دادن خلف راستين‏اش بابك، كه بى‏شك گام در راه نهاده بود. بابكى كه چونان بابك‏هاى ديگر نبود كه از «هستى عالمانه» پدر جدا بوده باشد. بابكى، كه ما اهالى فرهنگ و ادب او را جايگزين شايسته نسل پس از پدر مى‏دانستيم.

اهالى ادب، فرهنگ و هنر ايران امروز بزرگداشت مردى سخت كم خنده و گه گاه بدون كلام را برگزار مى‏كند كه نخستين بار آن چه از تئورى‏هاى ادبى، فرهنگى را كه در جهان آن روز ارائه شده بود به هنگام و با كلام شيرين پارسى در همان دوران در اختيار قشر روشنفكر و اديب اين مملكت نهاد؛ كارى كه حتى تا اكنون و هنوز هم كم‏تر كسى اقدام به ادامه آن به گونه‏اى ديگر يا به همان گونه كرده است. آشنايى اهالى ادب و فرهنگ ايران با مكاتب ادبى جهان با نام و ياد «رضا سيدحسينى» آغاز شده و در هم آميخته است؛ مردى كه با صبورى و تحمل، همه «وقت» و همه «زمان» حياتش را به خدمت فرهنگ و ادب اين سرزمين هبه كرد.

مردى، با قامتى خميده و در اين سال‏ها دو تا، با يارى و تكيه بر چوب آبنوسى‏اش، در هر شرايط و در هر جا مرئى است ؛ از مراسم تشييع هر شاعر و نويسنده و اديبى گرفته تا مراسم رونمايى كتاب آنان، در هر فرهنگ‏سرا يا سالنى براى بزرگ داشت اديبى، هنرمندى و يا شركت در گشايشى حضور داشت و از زير و گه گاه از بالاى عينك دور سياهش سيل جمعيت جوان ايران را مى‏ديد كه چه مشتاقانه به وادى فرهنگ و ادب كشانده شده‏اند.

«رضا سيدحسينى»، فرهنگ غنى ايران و اسلام را، با يارى ديگر بزرگان اهالى فرهنگ و ادب در شش جلد با نام «فرهنگ آثار» در روزهاى سخت كهن سالى و با چشم‏هاى نمناك از مويه از دست دادن خلف راستينش براى ايران و ايرانى به يادگار تدوين كرد.

«رضا سيدحسينى»، پشتكار، صبورى، ايمان و عزت نفس را، عشق به ميهن و خدمت به وطن در موطن جغرافيايى را، نه تنها به نسل ما كه جوانان دهه 40 و 50 بوديم، بلكه به جوانان امروز دهكده كوچك مك‏لوهانى دنياى ديجيتالى هزاره سوم و سده 21، بى‏آن كه آلوده هيچ ايسمى شود، - زيرا كه فراتر از هر ايسم و ايدئولوژى‏يى به «انسان بودن» و به «انسان ماندن» خود بها مى‏داد، آموخت.

ما، امروز اينجا گرد آمده‏ايم تا دست‏هاى لرزان هميشه با قلم اين مرد بزرگ و فرهيخته ادب، فرهنگ و هنر ايران را ببوسيم و سپاس خود را پس از اين همه كوشش و تلاش تقديمش كنيم و همه‏مان آرزوى سلامتى و ديرزيستى براى او نماييم.

در ادامه مراسم دهباشى پيام عبدالله كوثرى را كه از مشهد ارسال كرده بود، قرائت كرد. عبدالله كوثرى نوشته بود:

چون حكايت كنى از دوست من از غايت شوق‏

باز صد بار بگويم كه دگر بار بگو

ادبيات امروز ما وام بسيار به ترجمه دارد. در اين صد سال اخير مترجمان نه تنها خوانندگان و نويسندگان فارسى زبان را با ادبيات جهان آشنا كردند و ژانرهايى بى‏سابقه در ادبيات خودمان، چون رمان، داستان كوتاه و نمايشنامه را به ما شناساندند، بلكه از آن مهمتر زبانى نو آفريدند، زبانى در خور روايت امروزين كه در ادبيات گذشته ما وجود نداشت. اين زبانى بود كه به دست نويسندگان ما رسيد و با آن پاى به عرصه ادبيات امروز نهادند. موج پرتوان و جديد ترجمه كه از سالهاى بعد از 1320 آغاز شد و در دهه 1340 به اوج خود رسيد، بى‏هيچ ترديد در پيدايش رمان و داستان كوتاه و نمايشنامه ايرانى و نيز در فراهم آوردن زمينه براى شناخت عميق‏تر ادبيات غرب تاثيرى فرخنده و ماندگار داشت. نسل ما از اين بخت خوش برخوردار بود كه همزمان با تلاش بار آور مترجمان اين دوران به كتاب خواندن روى آورد. بى‏هيچ گزافه مى‏توانم بگويم كمتر هفته‏اى يا ماهى مى‏گذشت كه كتابى خوب از اين مترجمان به دست ما نرسد يا در نشريات گرانبارى چون سخن، كتاب هفته و آرش نمونه‏هايى از بهترين آثار ادبيات جهان نخوانيم.

استاد رضا سيدحسينى بى‏هيچ ترديد يكى از پيشگامان و نيز يكى از تأثيرگذارترين مترجمان شش دهه اخير بوده است. او با شناخت عميق از ادبيات غرب در كتاب هنوز بى‏بديل مكتب‏هاى ادبى تجلى كرده ما را به شناخت بهتر و ژرفتر اين ادبيات رهنمون شد و همچنين در پرتو همين شناخت كتابهايى براى ترجمه برگزيد كه در عين آن كه ما را با لذت بى‏همتاى ادبيات خوب آشنا كرد باز هم گامى بود در جهت شناخت بهتر ادبيات اصيل و ماندگار جهان اما رضا سيدحسينى جدا از ترجمه‏ها و نوشته‏هايش، حضورى بس پر بركت در كل ادبيات ما داشته است. از انتشار نخستين كتاب زنده ياد آتشى تا يارى بى‏دريغ نويسندگان و شاعران و مترجمان جوان او آموزگارى براستى بزرگ است و چه نيكبخت آدمى است او كه امروز اگر چه خسته، اما دل آسوده و خوشنود مى‏نشيند و چشم بر چشم انداز خرمى مى‏دوزد كه در آن چه بسيار درختان تناور و چه بسيار ساقه‏هاى نازك گل، نشان از دست توانا و مهربان او دارد و باز چه نيكبخت آدمى است او كه مى‏داند و مى‏بيند كه در درازى عمرى سراسر عشق و شكيبايى چه بسيار درها بر باغ بينايى گشوده و چند نسل از خوانندگان اين مرز و بوم را يارى داده تا در آيينه تابناك و بى‏غش ادبيات سيماى آدمى را با همه زشتى‏ها و زيبايى‏هايش تماشا كنند.

باشد كه استاد سلام و شادباش اين شاگرد كوچك خود را بپذيرد.

عبدالله كوثرى‏

در قسمت بعدى خانم فريبا ميرشكرايى پيام سروش حبيبى را كه از پاريس براى سيدحسينى ارسال كرده بود قرائت كرد. سروش حبيبى خطاب به سيدحسينى چنين نوشته بود:

سيدجان، هشتاد سالگى‏ات مبارك!

به اين زودى هشتاد سالت شد! انگارى ديروز بود كه ناصرالهى (يادش بخير!) ما را با هم آشنا كرد. آن وقتها من تازه تحصيلم تمام شده بود و مثلاً مهندس شده بودم و اصلاً در خط ادب نبودم. اما اسم تو را پشت كتابها در ويترين كتابفروشى‏ها مى‏ديدم: «در تنگ» «توينوكروگر» و خيلى كتابهاى ديگر. آشنايى با رضا سيدحسينى برايم اهميت بسيارى داشت. چنانكه امروز هم صميميت با «سيد» برايم سرمايه بزرگى است.

بارى چون فرانسه‏ام بدك نبود و تو هم به من لطف داشتى دستم را گرفتى و پايم را به مجله «سخن» باز كردى و در بهشت «سخن» را بر من بسته زبان گشودى.

آنجا به جرگه پير برنادل دانشمندمان استاد خانلرى كه چندان سالخورده هم نبود وارد شدم و در محفل او بخت يارم بود و با ستاره‏هاى فرهنگ آن روز كه بسيارى از آنها كواكب جاويدند آشنا شدم. با شفيعى كدكنى، فتح‏الله مجتبايى، كيكاووس جهاندارى، ابوالحسن نجفى، محمد قاضى، فريدون مشيرى، دكتر تفضلى، نادرپور، تورج رهنما و خيلى‏هاى ديگرى كه ذكر نام همه‏شان ميسر نيست، گرچه دوست داشتم از همه‏شان ياد كنم. و افسوس نام بعضى را هم بايد كمى فكر كنم تا باز به ياد آورم. چه كنم، همه حُسنى داشتم، فراموشى هم به آنها اضافه شد.) خلاصه شمع‏هايى كه مى‏سوختند و دل دوستداران «سخن» را روشن مى‏كردند و خود آب مى‏شدند اما بازتاب نور فرخنده‏شان ماندنى است.

از صداى سخن عشق نديدم خوشتر

يادگارى كه در اين گنبد دوار بماند

بارى آشنايى با اين محفل عشق را هم از تو دارم. مرا به ترجمه تشويق كردى و در اين خط انداختى. خطى كه هنوز بعد از چهل و پنج و شش سال از آن خارج نشدم.

اول بار با خواندن «در تنگ» با ژيد و با مطالعه «طاعون» با آلبركامو آشنا شدم. اسم مارگريت دوراس را هم پيش از خواندن «مدارتوكانتابيله» نشنيده بودم. و كتابهاى ديگرت: ضد خاطرات، اميد و... ذكر همه آنها كه ممكن نيست. انتشار هر يك از آنها واقعه مهمى بود در جهان فرهنگ ايران. سنگهاى يادبود فخيمى كه در برابر گذشت قهار و فراموشى زمان مقاومت كرده‏اند و خواهند كرد.

«مكتب‏هاى» ادبيت اولين كتابى بود كه نه دريچه، بلكه دروازه‏اى بسوى گلزار ادب غرب را بر دوستداران ادب فارسى زبان گشود. سالها رنج بردى و از گل‏هايى كه از فراخناى اين گلزار گردآورى دامنى گُل براى ما هديه آوردى.

سالها سردبير «سخن» بودى و دكتر خانلرى اين سفينه بزرگ جانش را به دستيارى تو پيش مى‏برد و اين كارها را در كنار مسئوليتهاى اغلب سنگين و وقت رباى خدمت دولت و بار گران اما شيرين پدرى مى‏كردى. آفرين بر پشت كارت.

هشتاد سالت شده اما هفت الله اكبر، سستى پيرى بر تو پيدا نيست. هنوز با همت بلندت كارهاى بزرگى چون فرهنگ آثار و آثار ديگرى نظير آن را طرح مى‏ريزى و اجرا مى‏كنى و براى جويندگان پير و جوان باقى مى‏گذارى.

ضربه‏هاى مرد افكن هستى برانداز را با جبينى باز تحمل كردى و من مى‏دانم كه چه كشيدى و با پُشتى خميده و جبينى گشاده به راه خود ادامه مى‏دهى.

افسوس دورم و نمى‏توانم در اين جشن فرخنده حاضر باشم و بر سينه‏ات بفشارم. لعنت به سفر كه هر چه كرد او كرد. اميدوارم كه نود سالگى‏ات را نيز همينطور جشن بگيريم و استوار و تندرست ببينمت و به كارهاى خوبت ادامه دهى و من هم زنده باشم و آن بار از نزديك به تو تبريك بگويم.

درود بر تو و بر همه عزيزانى كه در اين محفل فراهم آمدند و خاصه به دهباشى عزيز كه گرچه اين روزها روزگار سختى را مى‏گذراند اما مثل صخره پايدار است و در ابلاغ اين پيام مختصر زبان من شد.

زبانش گويا و دلش شاد باد.



در ادامه مراسم سيد احمد وكيليان مدير مسئول نشريه فرهنگ مردم پشت تريبون آمد. او گفت مرحوم انجوى شيرازى همواره از استاد سيدحسينى به نيكى ياد مى‏كرد.

وكيليان گفت كه مرحوم انجوى شيرازى عادت داشت كه هر ماه كتابى مى‏خريد و در اختيار همكاران قرار مى‏داد تا مطالعه كنند يكبار هم مرحوم انجوى كتاب مكتب‏هاى ادبى ترجمه استادسيدحسينى را خريدارى كردند و در اختيار همكاران قرار دادند. وكيليان گفت كه سال قبل همراه با استاد سيدحسينى و دكتر بلوكباشى در نمايشگاه بين‏المللى كتاب در سراى اهل قلم حضور داشتيم تا با مردم ملاقات و گفتگو كنيم ولى در عرض چند ساعت حتى يك نفر به سراى اهل قلم مراجعه نكرد، در حاليكه مردم براى گرفتن امضاء به طرف هنرپيشه‏ها و ورزشكاران هجوم مى‏آوردند.

وكيليان گفت كه آن روز من از اين موضوع ناراحت بودم ولى استاد سيدحسينى گفت ما كه از فردوسى و ناصرخسرو بالاتر نيستيم، ما بايد فقط به عشق مردم كار كنيم.

پس از وكيليان، دهباشى از عبدالله توكل يادى كرد و برگى از يادداشت‏هاى روزانه استاد سيدحسينى را كه مربوط به خاطره درگذشت دكتر پرويز خانلرى بود، خواند.

بعد پيام شاهرخ تندرو صالح مدير خانه نقد ايران قرائت شد:

استاد رضا سيدحسينى عزيزم!

امروز روز هشتاد سالگى شماست: آدمى با صد هزار مردم و مخاطب، غرقه در تنهايى خويش و بى‏صد هزار مردم، غرق در انديشه به بار نشاندن ميل بالندگى عقل و عقلانيت، كه ترجمه؛ هنر سترگ ترجمه، برانگيزننده ميل به تفكر و تكلم با ديگرى است.

من از تو در تويى‏ها و نهان و عيان دنياى ترجمه چيز چندانى نمى‏دانم اما همين قدر دريافته‏ام كه هنر انديشه‏خوانى ترجمه نيز چون «نوشتن»، جان به گرو مى‏ستاند تا به بار بنشيند و آتش جهل بنشاند.

در تنهايى و تحسر غرقه بوده‏ايم كه فرزانگانى هم سلف شما است مهربانى و مدارا، پنجره‏اى رو به باغ جهان گشوده‏اند برايمان، تا روزى به اميد بسپريم و خلوتتان، گريزگاه اندوه نباشد.

در جهانى كه سقف سخن گفتن ما با خويش به كوتاهى ارتفاع دخمه‏هاى زندگى و گورهاى جاودانى است، هنر شما در ترجمه، ما را وامدار ارمغان‏هايى از اين دست داشته است: فرصت انديشيدن در هوايى ناب و دعوت به عبور از دالان‏هاى جستجو و دريافتن عرصه و آفاق‏هاى ديگر. شاهرخ تندرو صالح‏

آخرين سخنران هوشيار انصارى فر بود كه چنين گفت:

بسم الله الرحمن الرحيم‏

بلند مى‏گويم «يكى به سكه صاحب عيار ما...» و به ذهنم خطور مى‏كند كه چرا؟ چرا سيدحسينى؟ شايد ماجراى عام نسل نويسندگان متولد 1310 - 1290، نسلى كه قهراً شد طلايه‏دار تثبيت طرح «روشنفكرى ايرانى» با تمام خوب و بدش، شاملو، اخوان، شايگان، قاضى، آريان‏پور، فرديد، نجفى، نصرت، توكل، هنرمندى، جلال و سيمين و ديگران و رضاسيدحسينى. برآمدن از چنين نسلى و آن هم چه زود، 1326.

شايد. يادم مى‏آيد يكه‏اى را كه خوردم از ديدن تاريخ چاپ پاى ترجمه‏اى از اشتفن تسوايگ سالها پيش در كتابخانه سالها دست نخورده‏اى، و پس از دهه‏ها چاپ مجدد پيروزى فكر در كتابخانه مادرم. يادم مى‏آمد تشخصى را كه همين عضو يك نسل بودن، فى نفسه ممكن است ببخشد به شخصى. نسل بيت، نسل گمشده، نسل پس از جنگ. و نسل سيدحسينى؟ نسلى كه به صرافت نيافتاد كه نامى بر خود نهد، نيفتاده است. نسل جوان شهريور 20 تا مرداد 32.

نسل سياستگزار (strategist) روشنفكرى ايرانى به معاصرترين معنايى كه فى‏الجمله از آن مى‏شناسيم. به ساعت جهانى، نسل روشنفكران معاصر با پس از جنگ دوم جهانى. و چه گفتن دارد كه برزخ بدتر از دوزخ روشنفكرى ايرانى را، از جمله، همين دو گاهگى‏ها و چند گاهگى‏هايند كه بستر مى‏گسترانند. ساعت چند زمانه ايرانى. ساعت چندين زمانه «جهانى».

و همين جاست كه مى‏گويم سيد ما مترجم است، (نه فقط مترجم قصه و شعر و مقاله، كه يادم افتاد به چند روز پيش از بزرگداشت او كه كلمن باركس، مشهورترين مترجم مولوى به انگليسى به همراه رابرت بلاى آمده بودند اصفهان، و من كنجكاو از فارسى ندانى او پرسيدم مؤدبانه كه آيا خودش «از فارسى» ترجمه مى‏كند يا متّكى است بر «ترجمه از فارسى»هاى ديگرى، و اگر هست بر كدام ترجمه‏ها. آقاى باركس گفت كه فارسى بلد نيست و متكى است بر نيكلسن و هم چنين يك استاد زنده ادب فارسى. حالا احتياطاً مرقوم بداريم كه سيدمترجم هم هست، يا حق را به آقاى باركس بدهيم، بلكه دست بالا را بگيريم و بگوييم او اصلاً در تمام اين هشتاد سال عمر طرفه پربار و بر و پركنش، كه طيف رشك‏انگيز سرسام‏آورى را، از دايرةالمعارف نويسى تا ترجمه از دو زبان، از روزنامه نگارى تا كشف استعدادهاى جوان، از تاريخ ادبيات نوشتن تا فعاليت در راديو در برمى‏گيرد، بارى، در تمام اين سالهاى سيلاسيل بلايا و مصايب كه بر او گذشت از هموم و غموم، اساساً هيچ كارى نكرده الا ترجمه كردن. ترجمه كردن و ترجمه كردن.)

آرى آقاى سيدحسينى، چنين كه اين شاگرد كوچكش در اين شانزده هفده سال او را صدا كرده، و سيد ما و استاد ما، البته مترجم است. و مترجم نه همان برگرداننده گفتار و نوشتار از اين لسان به آن لسان، كه خود «گفتار»«ى است بر گشوده در ميدان مكالمه «زبان»ها. هستى مترجم خود ضمن تلاش براى غلبه بر تفاوت، بر فاصله و بر سوء تفاهم است كه شكل مى‏گيرد، اعم از اين كه سوء تفاهم را مرتفع شدنى بدانيم يا ندانيم. در حقيقت مهمترين آرمان «انتلكتواليته» و على الخصوص هم بسته (correspondent) ايرانى آن «روشنفكرى» همان آرمان مترجمان عاليشأنى چون رضا سيدحسينى است. بى‏سبب نيست كه مؤسسان علوم انسانى جديد ما عموماً مترجم بوده‏اند و دست كم صيغه مترجمى در سوابق حرفه‏اى شان صبغه غالب به حساب مى‏آيد.

بى‏سببى نيست، بارى، برزخ بدتر از دوزخ روشنفكرى ايرانى، و بر بستر همين مكان برزخى، همين ميدان مكالمه زبان‏هاست، كه اطلاق مطلق ترجمه بر آنچه استاد ما در اين قريب به شش دهه كرده، راست و سزاوار مى‏نمايد.

او مترجم است نه فقط به اعتبار دهها متن ريز و درشتى كه در اين قريب به شش دهه صداى رساى فارسى خود را از او يافته‏اند. او نه فقط چاپ اول «مجلد» مكتبهاى ادبى را در 1334 منتشر كرده، بلكه در طول چهل و دو سال، ضمن حذفها و اضافات زياد، آن را از رساله‏اى 202 صفحه‏اى به كتابى بالغ بر 1700 صفحه ارتقا داده است. كتابى كه در طول چند دهه يك تنه بار گران چندين نهاد را، در سده‏اى خطرخير و بحرانى، بر شانه‏هاى كاغذين خود حمل كرده است. و يادم مى‏آيد در مراسم ختم مرحوم هوشنگ طاهرى كه اول بار ديدمش، و اول بار قرائت دردمندانه‏اش را از «صبحگاهى سرخوناب جگر بگشاييد...»، قصيده آن شاعر ترك، شنيدم در رثاى دوست، و نيز از شعر بلند ناظم حكمت، يك ترك ديگر، كه گويا شعر محبوب طاهرى بود و اگر درست خاطرم مانده باشد يا «گزارش تانگانيكا» بود، يا به احتمال بيشتر شعر بلندى به اسم «به زردى كاه» بود:

...

در پاريس بايد درخت بلوطى باشد

اولين درخت بلوط پاريس و پدر همه درختان بلوط پاريس از استانبول از كناره‏هاى بسفر آمده و در پاريس مكان گرفته است‏

نميدانم هنوز بجا مانده است؟ اگر مانده باشد بايد دويست ساله باشد

...

و براى من كه تازه مكتبهاى ادبى را و نمى‏دانم چاپ چندم آن را خوانده بودم، جورى از چاپهاى قديمى كتاب حرف زد كه اگر نمى‏دانستم شايد فكر نمى‏كردم اين ويرايشها و چاپهاى پى در پى حاصل سالها دقت‏ها و بازنگريهاى خودش است. مى‏گفت آن وقتها هنوز فلسفه نخوانده بود، و مرا احاله داد به متن نهايى، كه البته سالها بعد تمام شد. اواخر دهه شصت شمسى بود و گرايش به فلسفه‏و علوم انسانى در سليقه كتابخوانهاى ايرانى مى‏خواست تازه هويدا شود. بارى مكتبهاى ادبى كتابى است كه تاريخچه تغييرات و ويراستهاى پى در پى آن مورد استناد تاريخ‏نگاران تجدد و روشنفكرى ايرانى قرار گيرد. و كاتب ارجمند آن كه البته مترجم است، مترجم است نه فقط به اعتبار آن همه شعر و قصه و مقاله، آن همه لحن و زبان و فرهنگ، و آن همه زيبايى، كه در همين يك كتاب امضا كرده در مقام مترجم، بل به اعتبار روايت شخصى و زاويه ديد بى‏نظيرش در همين كتاب. رضا سيدحسينى مترجم است به آن اعتبار كه شمارى از مترجمان ارجمند ما در يك صد سال گذشته همزمان مؤسسان تجدد و روشنفكرى ما هم بوده‏اند. بار ديگر پس از صدها سال سده‏اى كه بر تارك اتفاقات ذكر و فكر و فرهنگ، مترجمان ذكر و فكر و فرهنگ‏اند كه نشسته‏اند. سده‏اى كه عامل «غير ايرانى» در ذكر و فكر و فرهنگ ايرانى بار ديگر پس از صدها سال، عامل «ايرانى» را به چالشى مخاطره‏آميز دعوت كرده است. سده‏اى كه «ترجمه» نام ديگر اتفاقات بود، سؤالهايى كه طرح و جوابهايى كه ارايه شد و بسا هر دو، اعم از آن كه اتفاق نوشتن مكتبهاى ادبى باشد يا سرپرستى پيرانه سر يك طرح بزرگ ديگر، فرهنگ آثار، چه دبيرى و سردبيرى «سخن»، «مجله ادبيات و دانش و هنر امروز»، چه نوشتن براى رسانه‏اى به فراگيرى آن سالهاى راديو ايران،... و البته چه همان ترجمه باشد به معناى رايج كلمه، از فرانسوى و تركى.

و اما اگر ترجمه‏هاى او از فرانسه ما را مى‏رساند به جنبه‏هاى آشنا ترش، سورئاليزم، رمان نو و... الخ، ترجمه‏هايش از تركى استانبولى ما را مى‏رساند به جنبه‏اى ديگر، جنبه‏ى متفاوت از هستى منشورگون شكوهمندش، كه بار ديگر او را متمايز مى‏كند، حتى ميان هم نسلان خود از همان نسل به اصطلاح مؤسسان. اين حقيقت كه در يك صد سال گذشته، ترجمه از هر زبان ديگرى به زبان فارسى، يارى معطوف به تثبيت فارسى در مقام زبان رسمى «ملى»، و لاجرم اقدامى بوده است متجددانه نبايد چشم ما را به تفاوت ماهوى ترجمه از زبان فرانسوى و ترجمه از زبان تركى ببند. آيا يكسان‏اند آنها كه حاكم‏اند؛ با آنها كه محكوم‏اند، آنها كه مى‏بينند با آنها كه ديده مى‏شوند، آنها كه عالم را به نقطه پرگار خود ترسيم مى‏كنند با آنها كه خارج از آن محيط مى‏مانند؟ آيا يكسان است «مرد سفيد اروپايى» با زنى كه در يكى از روستاهاى «بنيان» شهرستان قيصرى تركيه به نام «كار اجافنگ» به دنيا آمده؟ آقاى رضا سيدحسينى ضمن عبورى پنج شش دهه‏اى از صراطهاى غير مستقيم ترجمه فارسى، به زيبايى از تسوايگ به برتن، از برتن به كامو، و از كامو به خانم لطيفه تكين طى طريق كرده است، و در سلوك زيباى خود، مسير نوسان‏آميز روشنفكرى ايرانى را، نيز، در طول نيم قرن ماضى، رسم كرده است، به صورتى كه حتى سير تخصصى او از ترجمه «امانت دارانه» به ترجمه سبك شناختى، ترجمه‏اى كه اهميت بازسازى سبك متن را در زبان مقصد از اهميت انتقال معناى متن از زبان مبدأ كمتر تلقى نمى‏كند، خود بتنهايى ترسيم كننده ديگرى از همين معنا به حساب مى‏آيد.

و به عقيده من شايد كه هم كم‏نظير و اهتمام بى‏مانند او را در نشر و معرفى نوشته‏هاى نويسندگان گمنامى كه بعدها، مانند آتشى و گلشيرى، در زمره نامداران شعر و قصه معاصر فارسى در آمدند، هم به همين صورت مى‏توان فهميد: همت گماشتن به انعكاس صداهاى ديگر، صداى آنها كه در اين جهان اروپا - محور «غير» محسوب مى‏شوند، صداى تبعيديان مدرنيت، به دام افتادگان تجدد. آنها كه خاطرات بى‏نظير او را با صداى خودش شنيده‏اند و يا عقايد عمدتاً شفاهى او را فى‏المثل در باب نظام آموزش سنتى و جديد، يا در باب اخلاق ويكتوريايى و مميزى در ايران معاصر و فرق فارق هر دو با اخلاق به اصطلاح سنتى ايرانى - اسلامى، مى‏دانند من از چه مى‏گويم.

سيد ما، كه در هفتاد سالگى فكر تاليف فرهنگ آثار ايرانى - اسلامى را از دل ترجمه فرهنگ آثار جهان استنباط كرد، جامع تجدد و پس از تجدد، قزل باش و شورشى با هم... و، گفتم قزل‏باش و يادم افتاد از اصفهان به اردبيل، به صالح عطايى، مقدمه دو صفحه‏اى كه نوشته است بر ترجمه‏هاى شهرام شيدايى و چوكا چكاد و اصل تركى شعرها، ميان هزاران صفحه سياه و سفيد سيدنا الاستاد به فارسى، اگر چه به صورت قليل است، به معنا بر ملا كننده يكى ديگر از هزار و يك راز مگوى تجدد و بلكه تاريخ و تبار تمدن ايرانى است. در صفحه 6 اين كتاب آمده: «چندى پيش شعرى از ايوبونفوا شاعر بزرگ فرانسوى (زمانى به ايران آمده بود و اكنون هفتاد و سه ساله است) به دستم رسيد. وقتى اين ابيات را خواندم:

...

آتش گويى در دنياى ديگرى روشن بود

و اكنون پرندگان از اتاقى به اتاق ديگرى مى‏پرند

پنجره‏ها افتاده‏اند، رختخواب پوشيده از سنگ است.

اجاق آكنده از تكه‏هاى آسمان كه ور به خاموشى مى‏رود

ديدم كه شعر برايم آشناست. اين آشنايى از كجا آمده بود؟ بلافاصله پى بردم كه مرا به ياد شعر صالح مى‏اندازد...»

روى جلد كله مدور معوج نارنجى رنگى كه پل كلمه كشيده چاپ كرده‏اند. و اسم كتاب:

بلكه داها دئينه ديم‏

(شايد ديگر نتوانم بگويم)

در پايان مراسم، رضا سيدحسينى پشت تريبون رفت و چنين سخن آغاز كرد:

بنام حكيم سخن در زبان آفرين‏

خيلى ممنون. از همه. واقعاً انتظار اينهمه لطف را نداشتم. اصلاً خودم را لايق اين چيزها نمى‏دانم. خودم حيرت‏زده نشسته‏ام و از خودم مى‏پرسم كه اين حرفها را درباره من مى‏گويند؟ وظيفه خودم مى‏دانم هم تشكر كنم از حاضران و از دوستانى كه پيام فرستاده‏اند و هم. خوب، منهم بايد حرفهائى بزنم. ناچار بايد برگردم به زندگيم. خودم هم نمى‏دانم كه اين حالت عجيب تركيب آچار و قلم چگونه شروع شد. جالب است. اصلاً از اول زندگى اينطور شروع شده بود. نمى‏دانم چطور شده بود كه عاشق شعر شده بودم. حتى قبل از اينكه كتاب شعر ببينم. بهتر است آن حالت بچگى‏ام را براى شما تعريف كنم. مادرم مثلاً يك قران به من مى‏داد كه برو پنير بخر. من مى‏رفتم بازار. يادم نمى‏رود. يك درويش بود بسيار خوش اندام با تبرزين و منتشا و بند و بساط... و از راسته بازار - اردبيل يك بازار كوچك دارد به اسم راسته بازار - مى‏خواند و مى‏رفت. ترجيع بند هاتف اصفهانى را: «كه يكى هست و هيچ نيست جز او - وحده لااله‏الاهو.» صدائى هم داشت. من كه رفته بودم پنير بخرم. پنير يادم مى‏رفت. دنبال اين درويش راه مى‏افتادم تا انتهاى بازار. غش مى‏كردم براى اين درويش. بعد برمى‏گشتم و مى‏آمدم به خانه مى‏گفتند بابا تو كجا رفتى، ترا دنبال پنير فرستاده بوديم... هنوز هم آهنگ صداى درويش در گوشم باقى است و تا چندى پيش كه حافظه‏اى داشتم سرتاسر ترجيع بند را حفظ بودم.

كنار همين عشق، هر چى كه به دستم مى‏رسيد باز مى‏كردم تا به ساختمانش پى ببرم مثلاً ساعتم را. ساعت‏هاى آنروزى مثل ساعتهاى امروزى نبود. ساعتهاى امروزى عبارت است از يك باطرى كوچولو و يك دستگاه ساده الكترونيك ساعت مكانيكى بود. با فنرى و چرخهاى متعددى كه اين فنر مى‏بايست بچرخاندش و رقاصكى كه سرعت اين چرخش را تنظيم مى‏كرد. ساعتم را باز مى‏كردم و مى‏ريختم زمين و شروع مى‏كردم دوباره سوار كردن. گاهى هم نمى‏توانستم و مى‏بردم پيش ساعت ساز و چند ريالى مى‏دادم كه آنرا سوار كند. توى خانه هم هر دستگاهى بود دستكارى مى‏كردم. ادبيات هم همينطور موازى با تكنيك پيش مى‏رفت. آن سالها روسها آمده بودند و آذربايجان را اشغال كرده بودند. روزنامه‏اى آورده بودند كه گويا در باكو چاب مى‏شد بنام وطن يولوندا به تركى. يه هو يك قطعه ادبى در آن ديدم. خوشم آمد فارسى‏اش كردم. بردم دفتر روزنامه شهرمان جودت. من كه يك بچه كوچك بودم از مديران روزنامه خجالت مى‏كشيدم. بردم ترجمه را گذاشتم روى ميز مدير. عملاً در رفتم. چند روز بعد ديدم كه چاپ شد است. من كه براى اولين بار اسمم را در روزنامه مى‏ديدم سخت خوشحال شدم. رئيس فرهنگى داشتيم آقاى ديباج. مهندس بود و باستان‏شناس. من با پسرش دوست بودم. حالا نمى‏دانم پسرش هست، كجاست؟ خيلى دوست نزديك من بود. اين رئيس فرهنگ را دعوت كرده بودند به باكو به پسرش گفتم به بابات بگو از آنجا از اين مجله‏هاى ادبى داستان و غيره براى من بياورد. او هم رفت و چند مجله به خط سيريليك آورد. منهم نشستم و خط سريليك را ياد گرفتم. ديدم همان تركى آذرى خودمان است. جرئت غريبى به خرج دادم. براى اولين بار داستان نغمه شاهين ماكسيم گوركى را كه داستان بلندى هم بود ترجمه كردم و بردم باز هم همانطور با ترس و لرز گذاشتم روى ميز مدير روزنامه جودت و در رفتم. اين داستان هم در دو سه شماره چاپ شد. ديدم آرى مى‏شود كارى كرد. در عين حال شروع كرده بودم به شعر گفتن هم. اما ديدم كه من شاعر بشو نيستم. البته شعر هم چاپ كرده بودم. از همان فرخى يزدى كه دهانش را دوختند استقبال يكى از غزلهايش را كرده بودم كه آنهم در روزنامه چاپ شده بود. اما ديدم كه شعر ديگر نمى‏آيد و ديدم كه ترجمه راحت‏تر است. ترجمه و شعر و موسيقى عشق ما بود. روسها يك قرائتخانه باز كرده بودند كه در آنجا صفحات موسيقى آذرى سنجش مى‏كردند: كسمه شكسته شوكت على‏اكبر اووا را گوش مى‏داديم و غش مى‏كرديم. اين ماجرا همينطور ادامه داشت. آچار، قلم، آچار، قلم، تا اينكه آچار، را كشيد به مدرسه پست و تلگراف. اما اين تهران آمدن باز هم بيشتر از دليل فنى دليل ادبى داشت. در خيابان كوچك شهرمان با دو تن از دوستان قدم مى‏زديم كه حالا هر دو مرحوم شده‏اند مرحوم حاج سليم طاهرى و مرحوم عبدالله توكل. طاهرى شعر مى‏گفت و صداى خوش داشت و آواز مى‏خواند و در نمايش مدرسه‏اى‏مان نقش شيخ صنعان را بازى مى‏كرد. توكل كه در دانشكده حقوق درس مى‏خواند (كه بعداً آنرا ترك كرد و به دانشكده زبان رفت) براى ماههاى تعطيل تابستان آمده بود و از خوانده‏هايش و شنيده‏هايش تعريف مى‏كرد. بالاخره من هم هوس كردم كه به تهران بروم. مادرم به اين دو دوست سپرد كه مواظب من باشند و راهيم كرد. شايد اگر اين دوستى نبود من به راه ادبيات نمى‏افتادم و به همان كار فنى خودم و مدرسه پست و تلگراف اهميت بيشترى مى‏دادم. ولى توكل واقعاً موجود جالبى بود. در تهران در محله عربها در خانه‏اى شبيه خانه قمر خانم «اتاقى اجاره كرده بوديم و سه نفرى در آن زندگى مى‏كرديم. توكل مى‏رفت كتاب كهنه‏فروشيها و به قيمت پنجهزاريا يك تومان كتابهاى فرانسه كهنه مى‏خريد و مى‏آورد خانه مى‏خواند و براى ما تعريف مى‏كرد. تازه من با اين نويسنده‏ها آشنا مى‏شدم. يك كتابفروشى كوچك بود در چنان فردوسى روبروى بانك رهنى فعلى پائين كلوب حزب توده، پيرمردى بود به اسم يانى شبسترى از تركيه آمده بود. و تعدادى كتابهاى تركى را داده بود ترجمه شده بود چاپ كرده بود. منهم رفتم به سراغ او چند كتاب كوچك برايش ترجمه كردم از قبيل جين گوز رجائى و غيره. (ناگفته نماند كه در اين ميان به تدريج تركى استانبولى هم كه به خط لاتين نوشته مى‏شود ياد گرفته بودم.) بعد بهش گفتم كه اگر كتابهائى بخواهم از تركيه برايم مى‏آورد يا نه؟ پذيرفت و سفارش داد از تركيه چند اثر بسيار جدى كه اسمشان را از توكل ياد گرفته بودم برايم آورد. با توكل قرار گذاشتيم چندتايى از اين كتابها را با هم ترجمه كنيم. من از تركى و او از فرانسه. اينرا هم بگويم كه من فرانسه‏ام بسيار بد بود. در اردبيل معلم‏هاى عجيب و غريبى داشتيم كه خودشان فرانسه نمى‏دانستند. مثلاً مى‏دانيد كه فرانسه حرف «ها» تلفظ نمى‏شود. درست است كه از نظر گرامرى‏هاى ملفوظ وهاى غير ملفوظ وجود دارد ولى هيچكدام آنها تلفظ نمى‏شود. اين معلم به ما مى‏گفت كه «ها»هاى ملفوظ را بايد تلفظ كرد. مثلاً بجاى اوتل بايد بگوئيم هتل. در اين ميان يك نفر را از تبريز فرستادند. دكتر روش ضمير كه مرد دانشمندى بود و فرانسه‏دان قابلى. دكتر روشن ضمير ادبيات مى‏دانست فرانسه عالى. شروع كرد به ما درس دادن. اما من همان صفرهايم را مى‏گرفتم و ديكته نوشتن بلند نبودم و همينطور ادامه مى‏داديم. او از دوستان شهريار بود و كتابى درباره شهريار نوشته بود. اخيراً دوستان تلويزيونى مى‏خواستند بروند خانه او و برنامه‏اى درباره شهريار بگيرند. منهم همراهشان رفتم به خانه‏اش در كرج. مرحوم چند سال پيش مرد. رفتيم! خيلى آراسته و تميز بادم پايى‏هاى شيك آمد به استقبال، گفتم دكتر من شاگرد شما بودم. گفت اختيار داريد، چطور ممكن است كه سيدحسينى شاگرد من باشد - گفتم مى‏دانيد چرا يادتان نيست كه من شاگرد شما بودم. گفت چرا؟

گفتم براى اينكه من شاگرد بد شما بودم. دكتر محمد كاورى را حتماً به ياد داريد كه شاگرد اول كلاس ما بود. گفت آرى، آرى كاملاً به ياد دادم. دكتر محمد كاورى الان استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبائى است.

واقعاً اين فرانسه ياد گرفتن من هم داستانى بود. اگر توكل نبود اين حادثه پيش نمى‏آمد. وقتى هم منزل شده بوديم. من از تركى ترجمه مى‏كردم. او مرا برد به دفتر مجله صبا با مرحوم پاينده آشنا كرد. تركى آذرى به تركى استانبولى تبديل شده بود. كتابهائى را هم كه سفارش دادم و آوردند. با هم ترجمه كرديم. شش كتاب. البته ضمن ترجمه من فرانسه ياد مى‏گرفتم. بعد همان سالها درباره من شانس عجيبى آوردم. استاد ما در مدرسه پست و تلگراف، و ناظم مدرسه مى‏دانيد كه بود؟ پژمان بختيارى، شاعر معروف و فرانسه دان معركه من مقدارى فرانسه ياد گرفته بودم و گرامر و اينها هم مى‏خواندم ترجمه هم كه بلد شده بودم. و پژمان به من مى‏گفت سيد تو گرامر و ديكته‏ات بد نيست. ترجمه‏ات هم خوب است اما فرانسه را با لهجه تركى حرف مى‏زنى. به اين ترتيب ديگر يواش يواش توانستم خودم از فرانسه ترجمه كنم. مى‏گويم كه اگر پژمان و عبدالله توكل نبودند من شايد همان تكنيسين وزارت پست و تلگراف باقى مانده بودم. مسئله تكنيك خيلى جالب است. من تكنيسين خيلى خوبى بودم گذشته از اينكه دستگاهها را تعمير مى‏كردم و راديوسازى مى‏كردم و همين خانمم كه اينجا نشسته است معتقد بود كه هر چه در خانه خراب مى‏شود من بايد تعمير كنم. حالا هم كه ديگر واقعاً نمى‏توانم وقتى مى‏گويم كه حوصله‏اش را ندارم مى‏گويد خودت را لوس نكن، تعمير كن. در اين ميان احساس اينكه آنچه در اين مملكت نمى‏دانند آيا من مى‏توانم بيارم و بگويم؟ مكتبهاى ادبى با اين فكر شروع شد. پيش از اينكه من آن را بنويسم اين «ايسم»ها در روزنامه‏ها مطرح مى‏شد و همه درباره‏شان گيج بودند. بالاخره من آنرا در دويست صفحه نوشتم. سال 34. در آن سال انتشارات نيل دو كتاب تعيين كننده در آورد. يكى مكتبهاى ادبى بود و ديگرى رئاليسم و ضد رئالسيم در ادبيات، نوشته استادمان دكتر سيروس پرهام كه امروز اينجا تشريف دادند. البته هر كدام در يك جناحى. ناگفته نماند كه آن كتاب هم به اسم دكتر پرهام نبود بلكه اسم مستعار «دكتر ميترا» را به عنوان نويسنده روى جلد داشت. در اين ميان واقعاً نمى‏دانم عشق به معلمى (كه معلم نبودم دلى دوست داشتم باشم) در من وجود داشت. مكتبهاى ادبى بى‏حاصل چنين آزروئى بود. اما شايد زيباترين سالهاى عمر من پنج شش سالى بود كه در دانشكده تئاتر فرهنگسراى نياوران تدريس مى‏كردم. در آنجا چيزى را شروع كردم كه باز تازگى داشت. آن عملاً فلسفه ادبيات بود. و در اين مورد گرفتاريهائى هم داشتم. با اينكه ديگر مسئله فلسفه دانستن امام و مشروع بودن فلسفه مطرح شده بود، در يكى از روزها مديرمان مرا صدا كرد و گفت آقاى سيدحسينى شنيده‏ام كه شما داريد فلسفه درس مى‏دهيد. گفتم چه فلسفه‏اى. من مبانى نقد ادبى را درس مى‏دهم و اين مبانى را فلاسفه آورده‏اند. خلاصه به خير گذشت و ما درسمان را ادامه داديم. و حالا وقتى هر يك از آن دانشجويان را مى‏بينم كه خود استادانى هستند يا هنرپيشگان معروفى لذت مى‏برم. خلاصه در اين كار هم من آغازگر بودم. اما امروزه اين امر جدى‏تر شده است. بعد از من آقاى بابك احمدى كه در اينجا تشريف دارند «ساختار و تأويل متن» را نوشتند و تئورى نقد را شروع كردند و دوستان ديگرى هم الان مساله نقد ادبى را به طور جدى دنبال مى‏كنند و بنده در اين مورد ديگر كاره‏اى نيستم.

دو مساله را هم بايد بگويم كه يكى در مورد ترجمه است. اگر جمله‏اى را ترجمه مى‏كنيد و 99 درصد مى‏دانيد كه درست است ولى يك درصد شك داريد بدانيد 99 درصد غلط است. چون اگر آن جمله درست بود آن شك به وجود نمى‏آمد. اگر شكى هست پس غلط است. ديگر اين كه آدم بايد با خود نويسنده در زبان خودش رو به رو باشد. تمام جزئيات لحن و حتى تيك‏هاى صورت نويسنده را تشخيص دهد. ببيند آن لحنى كه دارد چيست. آن لحن را ترجمه كند. من راه ديگرى را نمى‏پذيرم گرچه نمى‏دانم خود چقدر توانسته‏ام اين كار را بكنم.

درد معلمى مرا وادار كرد به طرف فرهنگ آثار هم كشيده شوم. در فرهنگ آثار دوستان خوبى به من كمك كردند. اين فرهنگ آثار ايرانى و اسلامى نيست. فرهنگ آثار ايرانى و اسلامى آن چيزى است كه الان در دست داريم بلكه فرهنگ آثار جهانى است. شرح تمام آثار مكتوب جهان از آغاز پيدايش كتابت تا سال 1990 را شامل مى‏شود. ولى ما وقتى داشتيم اين را ترجمه مى‏كرديم به دو مساله برخورديم، يكى اين كه چاپى كه در دهه‏ى 50 ميلادى شده بود ناقص بود. آثار جديد نبود. روزى كه رفته بودم پاريس چاپ تجديد نظر شده‏ى اين را ديدم آنرا خريدم به تهران آوردم و تمام آثار جديد را تا سال 1990 از روى آن ترجمه كرديم. واقعاً در مورد آثار جديد خانم نونهالى خيلى كمك كردند. يك اشكال ديگر اين كه از گنجينه‏ى آثار ايرانى و اسلامى، فقط 200 كتاب بود. قرار شد فرهنگ آثار ايرانى و اسلامى نوشته شود. آقاى سميعى آمدند و اين دوستان را آوردند و شروع كردند فرهنگ آثار ايرانى و اسلامى را نوشتند. اميدوارم تا 2 يا 3 ماه ديگر جلد اول‏اش منتشر شود. اين كتاب وقتى دست محققين خارجى برسد ديگر به منبع دسترسى دارند. يك نكته را هم تذكر دهم كه فردا كه مردم نيايند دنبال‏اش كه اين يادداشت‏ها چه شد. تمام نوشته‏هاى من در ظرف سى سال صد صفحه شده. بنده خاطرات روزانه ندارم. ممكن است همان صد يا صدو پنجاه صفحه چاپ شود. در آخر هم بابندى از حيدرباباى (شهريار) حرف‏هايم را به پايان مى‏برم اما ترجمه نمى‏كنم‏

بير چيخايديم دام تپنين باشينا

بير باخيديم گئچيشينه باشينا

بير گوريديم نه لر گلميش باشينا

من ده اونون قارلاريلان آغلارديم‏

قيش سوندورن اوركلرى داغلارديم متشكرم‏

در حاشيه:

در مراسم جشن هشتاد سالگى سيدحسينى آنقدر شركت كرده بودند كه سالن و راهروها مملو از علاقمندان او بود تا آنجا كه توانستم نام دوستان اهل قلم و هنر را كه ديدم يادداشت كردم: شخصيتهايى همچون: جواد مجابى - نورالله مرادى - هوشنگ دولت‏آبادى - محمد گلبن - مهدى غبرايى - كاميار عابدى - محمود حسين‏زاد - محبوبه مهاجر - ايلميرا دادور - اميرحسن چهل تن - محمد محمدعلى - جمشيد ارجمند - فرزانه قوجلو - پيمان متين - فيروز شافعى - اكبر گنجى - اميد روحانى - معصومه ابراهيمى - روحى افسر - عمران صلاحى - ندا عابد - مهين خويوى - احمد محيط طباطبايى - احمد مسجد جامعى - سيدعليرضا ميرعلى‏نقى - محمود فاضلى بيرجندى - محمدعلى آتش‏برگ - مديا كاشيگر - اميرمهدى حقيقت - پريسا منتظرصاحب - گيتى سمسار - ناهيد موسوى - هرمز همايون‏پور - سيروس پرهام - سعيد آذين - سوسن قائم مقام - سعيد فيروزآبادى - مهدى عاطف‏راد - شهلا حائرى - احمد وكيليان - كاوه سيدحسينى - حميد يزدان‏پرست - على هاشمى - كامبيز بهنيا - سياوش پرواز - ناهيد توسلى - على‏اصغر ضرابى - مهدى عمرانى - على عبداللهى - ايرج باباحاجى - بابك احمدى - على‏اصغر سيدآبادى - شاهرخ تندرو صالح - ركسانا حميدى - على عروضى - عليرضا رئيس دانا - رضا مقدم - جواد ماه‏زاده - سيدمحمدعلى شهرستانى - سيدعلى آل‏داود - مهدى مهرانديش - محمدرضا نبوى - مهرزاد گلسرخى - مرجان افشاريان - هوشنگ مرادى‏كرمانى - على صلجو و...

همچنين مديران مؤسسات انتشاراتى افق - نگاه - نيلوفر - مرواريد - آبى - نشر روشن و... حضور داشتند. سردبيران نشريات ادبى و نمايندگان خبرگزاريها در اين مراسم حضور فعالى داشتند.